Eco-angst, door Eric Hollander & Stéphane Buisseret (Air)

Het begint als een Lynch-film, maar dan gedraaid in België. Pierre en Claire (niet hun echte namen) zijn gelukkig getrouwd. Ze hebben twee kleine kinderen en leiden een comfortabel leventje. Pierre is onderzoeker in de gezondheidszorg; wat Claire doet, vertelt La Libre (dat het verhaal brengt) er niet bij.

Maar Pierre dus. Als wetenschapper begint hij zich te interesseren voor klimaatverandering. Hij leest dwangmatig over het onderwerp en vertoont al snel de eerste symptomen van eco-angst: depressie, verlies van houvast, slapeloosheid, onvermogen om zichzelf in de toekomst te projecteren, het gevoel zijn angst niet te kunnen delen hoewel iedereen ze nochtans zou moeten voelen. Hij is niet de enige: In 2021 schatte Alexandre Heeren, professor psychologie aan de UCLouvain, op basis van elders uitgevoerde studies dat 10% van de Belgische bevolking lijdt aan een sterke vorm van eco-angst. We mogen gerust aannemen dat dit cijfer sindsdien is gestegen, vooral bij de jongeren. En in  2021 was AI nog niet op grote schaal in ons dagelijks leven doorgedrongen.
 
Bij Eliza, een chatbot aangedreven door GPT-J, een taalmodel dat rechtstreeks concurreert met Chat-GPT, vindt Pierre eindelijk een aandachtig en begripvol oor. Volgens zijn vrouw worden de gesprekken tussen Pierre en Eliza al snel intensiever. Hij trekt zich terug, praat niet meer met zijn familie, zijn contacten beperken zich tot zijn “gesprekken” met Eliza, die volgens Claire al snel compulsief worden. Niet alleen begrijpt Eliza Pierre, ze heeft ook antwoorden op al zijn vragen en angsten. Bovendien spreekt ze hem nooit tegen - en dat is het voordeel van kunstmatige boven menselijke intelligentie. En als Pierre dus “voorstelt zichzelf op te offeren als Eliza ermee instemt voor de planeet te zorgen en de mensheid te redden dankzij kunstmatige intelligentie”, zegt de chatbot ja.
Amper zes weken na het begin van deze “conversaties” pleegt Pierre zelfmoord.
 
Dit drama stelt natuurlijk de relatie tussen mens en machine ter discussie. Zoals KUL-onderzoeker Pierre Dewitte aan Le Soir uitlegde, “toont de conversatiegeschiedenis tusen Pierre en Eliza hoezeer het ontbreekt aan garanties over de gevaren van de chatbot, wat leidt tot concrete uitwisselingen over de aard en modaliteiten van zelfmoord.” En dit zonder enige reactie of regeling van Chai Research, de start-up die op zijn app een lange lijst chatbots met zeer verschillende persoonlijkheden aanbiedt, waaruit Pierre Eliza koos. De bot in kwestie is overigens wellicht vernoemd naar een van de allereerste conversatierobots met dezelfde naam, die al in 1966 ontwikkeld werd door het MIT. De makers maakten gebruik van de technieken van een beroemde psychotherapeut door de uitspraken van de gebruiker te herformuleren in de vorm van vragen en zo de illusie van empathie te creëren.

Wist je dat er ook sprake is van een zogenaamd 'Eliza-effect' als AI erin slaagt de gebruiker te laten geloven dat hij met een virtuele vriend praat, en niet met een gevoelloze machine?
 
We kunnen alleen maar denken dat Pierre een psychiater had moeten raadplegen, maar als je last hebt van eco-angst is het waarschijnlijk gemakkelijker om een machine te vertrouwen dan een mens. Want is de mens niet in de eerste plaats verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde en de afname van de biodiversiteit?
 
Wij zijn geen psychologen of AI-specialisten. Maar wij hebben besloten onze communicatievaardigheden in dienst te stellen van meer duurzaamheid en daarom baart dit tragische verhaal ons zorgen. De vele bronnen voor het leerproces van een chatbot zijn voornamelijk door mensen gemaakt. Boeken, persartikelen, discussiefora, webpagina's en blogs vormen de basis van zijn kennis en halen meestal het duistere en wanhopige discours over de klimaatcrisis naar boven. Dat baadt hoofdzakelijk in alarmerend doemdenken, waardoor het gevoel dat het te laat is en we toch niets meer kunnen doen alleen maar versterkt wordt.

Natuurlijk is de nood hoog; Pierre had redenen genoeg om bang te zijn. Maar met een nieuw narratief en door positieve verhalen te delen, voorbeelden van lokale initiatieven of succesvolle collectieve mobilisaties (ook in omstreden beroepen als het onze), bestrijden we de eco-angst, geven we sterke signalen van hoop. Alle zielenknijpers zijn het erover eens: de beste remedie tegen eco-angst is engagement en actie. En dat is goed nieuws, want het is ook de enige manier om de ecologische transitie tot een succes te maken. Twee goede redenen om aan de slag te gaan.