Sinds 6 november 2023 worden gebruikers van de Meta-apps, meer bepaald Facebook en Instagram, bij het inloggen uitgenodigd om aan te geven of ze zich willen abonneren of ze de producten liever gratis willen blijven gebruiken, maar met advertenties.
De verklaring voor deze vraag is simpel en glashelder. Als je van Facebook en Instagram wil gebruikmaken zonder gepersonaliseerde advertenties, neem je een abonnement: 9,99 euro per maand als je via de website betaalt of 12,99 euro per maand via de iOS/Android apps. Wie de apps gratis wil blijven gebruiken, zal producten en merken blijven ontdekken via de gepersonaliseerde advertenties.
Als je niet wilt dat je gegevens door Meta worden gebruikt, moet je voortaan dus betalen. Als je er anderzijds mee instemt om getarget te worden, en dus het
product te zijn dat Meta verkoopt aan zijn adverteerders, mag je gratis blijven scrollen door je feeds.
Om de aanleiding voor deze nieuwe aanpak te begrijpen, moeten we terug naar 6 februari 2019, toen de Duitse federale mededingingsautoriteit besloot om een klacht in te dienen tegen Meta Platforms, Meta Platforms Ireland en Facebook Deutschland. De reden? De verwerking van zogenaamde ‘off-Facebook’* gegevens zou misbruik maken van de machtspositie van het bedrijf op de online markt van sociale netwerken.
Daarmee ligt de weg naar de vraag of zo’n verwerking van persoonlijke gegevens wel legaal is open.
1. Verbod op rechtsgronden uitvoering contract en gerechtvaardigd belang
De Europese toezichthoudende autoriteit voor gegevensbescherming (EDPS)** sprak zich in december 2022 uit over de rechtmatigheid van de verwerking door Meta en nam daarbij drie bindende beslissingen. Een daarvan oordeelde dat de uitvoering van een contract - de rechtsgrond die Meta tot nu toe gebruikte om de verwerking van persoonsgegevens te rechtvaardigen - geen aanvaardbare rechtsgrond kon vormen voor op gedrag gebaseerde reclame via Instagram en Facebook.
Als gevolg hiervan kreeg Meta in januari 2023 een boete van 390 miljoen euro opgelegd. In het voorjaar besloot het bedrijf zijn positie bij te stellen door zich te beroepen op legitieme belangen als nieuwe rechtsgrond, een aanpak die al snel werd gedwarsboomd door het Hof van Justitie van de Europese Unie.
In een uitspraak van 4 juli 2023 bevestigde het Hof immers het standpunt van de EDPS en benadrukte dat de uitdrukkelijke en vrijwillige toestemming van gebruikers vereist is voor het verzamelen van hun persoonlijke gegevens met het oog op het personaliseren van content.
Dus noch de uitvoering van de overeenkomst, noch het legitieme belang van Meta kunnen als rechtsgrondslag dienen om gepersonaliseerde reclame te rechtvaardigen.
Op 27 oktober gaf de EDPS de Ierse privacywaakhond (als belangrijkste toezichthoudende autoriteit omdat Meta op diens grondgebied is gevestigd) de opdracht om maatregelen tegen Meta te treffen en de beslissing van het Hof toe te passen.
Maar het bedrijfsmodel van Meta is natuurlijk precies gebaseerd op de economische benutting van de persoonsgegevens van gebruikers en hun gedrag op het sociale netwerk. Als Meta niet langer op deze manier kan werken, heeft de gratis toegang tot Facebook of Instagram geen zin meer.
2. De abonnementsoptie door Meta ingevoerd op 6 november
De invoering van de maandelijkse abonnementsoptie is (volgens Meta) dus bedoeld om te reageren op de hierboven vermelde inbreuken op de GDPR-regels, en berust met name op een zin in het arrest van het Hof van 4 juli 2023.
Het Hof stelde namelijk dat gebruikers individueel de vrijheid moeten hebben om hun toestemming te weigeren voor een verwerking die niet noodzakelijk is voor de uitvoering van de overeenkomst, zonder echter verplicht te worden om af te zien van het gebruik van de aangeboden dienst in zijn geheel. Dat impliceert dat de gebruikers in kwestie, eventueel voor een passende vergoeding, een gelijkwaardig alternatief aangeboden krijgen, maar dan zonder de gewraakte dataverwerking.
Daarom heeft Meta dus dit abonnement bedacht. Als gebruikers klikken op “gratis gebruiken”, gaat het bedrijf ervan uit dat de gebruiker toestemming geeft voor de verwerking van zijn gegevens voor gedragsgebonden targeting, zoals beschreven in het privacybeleid van Meta. Volgens Meta is de dataverwerking in de gratis versie nu dus wel degelijk gebaseerd op de toestemming van de gebruiker. Omgekeerd worden gebruikers die abonnementsgeld betalen beschouwd als weigeraars van targeted advertising.
3. Is het abonnement een wettelijk alternatief?
Er blijven vragen bestaan over de geldigheid van de toestemming die via deze nieuwe abonnementsoptie wordt verkregen, vooral in het licht van de GDPR die vereist dat toestemming vrij, specifiek, geïnformeerd en ondubbelzinnig is. In het geval van Meta is het echter legitiem om je af te vragen of deze toestemming echt vrij is.
Het door Meta gevraagde bedrag zou namelijk als buitensporig kunnen worden beschouwd. In het arrest van 2023 benadrukte het Hof dat de prijs om verzet aan te tekenen tegen het verzamelen van persoonsgegevens “passend” moeten zijn en dus niet te hoog mag zijn, omdat het anders zou afschrikken. De betrokkene moet met andere woorden een echte keuze kunnen maken, zonder het risico van misleiding, intimidatie of aanzienlijke negatieve gevolgen. Maar bij een abonnement dat € 12,99 per maand kost, of € 155,88 per jaar, kun je je afvragen hoe reëel de keuze daadwerkelijk is. Deze vraag is des te belangrijker als je bedenkt dat deze optie misschien niet voor iedereen betaalbaar is.
De inschatting van de “gepastheid” van de prijs moet een diepgaande analyse vereisen, gebaseerd op verschillende criteria en percepties. Er zou rekening kunnen worden gehouden met het bedrijfsmodel van Facebook. Een vergelijking tussen de jaarlijkse inkomsten uit deze advertenties en de inkomsten uit abonnementen over dezelfde periode kan enig inzicht verschaffen: als de inkomsten uit abonnementen aanzienlijk hoger zijn dan die uit gepersonaliseerde advertenties, kan de gepastheid van de abonnementskosten in twijfel worden getrokken.
Uit de geraadpleegde openbare gegevens blijkt dat de gemiddelde Facebook-gebruiker in Europa Meta € 5,91 per maand aan targeted advertising opbrengt. Een abonnement zou dus meer dan twee keer zoveel opbrengen als gratis reclame. Het is niet zeker dat de Europese instanties hiermee de prijs die gevraagd wordt voor een abonnement – en dus voor het respecteren van persoonsgegevens - als “gepast” zullen beschouwen.
Er moet ook rekening worden gehouden met de dominante positie van Meta op de Europese markt. In deze context kan de huidige praktijk, met name wat betreft de aangerekende prijzen, als misbruik worden beschouwd: wat is het echte alternatief voor gebruikers die niet over de financiële middelen beschikken om de abonnementsprijs te betalen, maar die toch hun privacy willen beschermen? Tot nu toe geen enkel. Daarom is het in het geval van Meta van essentieel belang om de het gepaste karakter van de betalende optie te interpreteren, om aldus te garanderen dat gebruikers wel degelijk de keuze hebben om hun privacy te beschermen, zonder dat ze om economische redenen uitgesloten zijn van de toegang tot de dienst.
In dit kader diende Noyb op 28 november een klacht in tegen Meta bij de Oostenrijkse privacywaakhond, met als argument dat het 'Pay or Okay'-model in strijd is met recente wettelijke uitspraken en twijfels oproept over de geldigheid van toestemming, vanwege de onevenredige financiële gevolgen voor gebruikers.
Noyb is de Oostenrijkse non-profitorganisatie gespecialiseerd in digitaal recht, die opgericht werd door Max Schrems.
Tot slot is er naast de kwestie van het “gepaste karakter” ook de kwestie van de ondubbelzinnige aard van toestemming. Die moet volgens de wet blijken uit een duidelijke positieve handeling, met een verklaring of een actief gebaar. In het geval van Meta en zijn abonnement, is het echter onwaarschijnlijk dat de toestemming als ondubbelzinnig wordt geïnterpreteerd, aangezien de gebruiker wordt uitgenodigd om op de knop “use for free” te klikken, wat impliciet betekent dat hij of zij de algemene voorwaarden aanvaardt.
4. Conclusie
De invoering van deze abonnementsoptie komt niet toevallig: ze is het resultaat van recente juridische ontwikkelingen in Europa die Meta ertoe hebben aangezet om zijn gegevensverwerkingspraktijken grondig te herzien.
Hoewel de abonnementsoptie door Meta wordt gepresenteerd als een passend antwoord op de bekommernissen van de regelgever, blijven er vragen bestaan over de naleving van de GDPR, maar ook van het mededingingsrecht en het consumentenrecht.
Noyb, dat wijst op de ernst van de inbreuken en het grote aantal getroffen gebruikers, dringt er bij de Oostenrijkse gegevensbeschermingsautoriteit op aan om een noodprocedure te starten. Het stelt ook voor een torenhoge boete op te leggen om te voorkomen dat andere bedrijven dezelfde aanpak als Meta zouden volgen.
Het valt dus nog te bezien hoe de Oostenrijkse privacywaakhond, die waarschijnlijk gevolgd zal worden door de Europese autoriteiten, deze nieuwe aanpak zal interpreteren en of hij van oordeel zal zijn dat hij voldoet aan de strenge eisen van de GDPR.
* Informatie die Facebook verzamelt over zijn gebruikers buiten het hoofdplatform, waaronder andere eigen applicaties, websites van derden die Facebook-functies integreren en verschillende partnerschappen. Deze gegevens helpen om completere gebruikersprofielen op te bouwen.
** Een onafhankelijk opgericht orgaan van de Europese Unie dat tot doel heeft de consistente toepassing van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (GDPR) te waarborgen en de samenwerking tussen gegevensbeschermingsautoriteiten in de Europese Unie te bevorderen.
The Trade Desk waagt zich aan streaming
.png)
